Bienvenido

.

.

.

.

.

.

.

.

miércoles, 18 de marzo de 2009

El Tesoro de Constantina

RECIBIDO: 14/01/08
ISSN: 1697-4328 REVISADO: 30/01/08
ACEPTADO: 03/07/08
DOCUMENTA & INSTRUMENTA, 6 (2008), PP. 165-177
EL TESORO DE AUREI DE CONSTANTINA
(SEVILLA) DE 1818
THE COIN-HOARD OF AUREI FROM CONSTANTINA
(SEVILLE) OF 1818
ALBERTO CANTO GARCÍA
Universidad Autónoma de Madrid
ISABEL RODRÍGUEZ CASANOVA
Dra. en Arqueología
Resumen: La revisión documental de parte del archivo de Antonio Delgado
ha proporcionado información sobre el descubrimiento y composición
del conocido como tesoro de Constantina (Sevilla), parte del
cual pasó a formar parte de la colección Lorichs en 1823.
Palabras clave: tesoro; áureos; moneda altoimperial; Constantina (Sevilla).
Abstract: A review of the document from the Antonio Delgado archive,
gives us new information about a 19th hoard found in Constantina
(Seville). Some of them were incorporated in the Lorichs’ collection
in 1823.
Keywords: coin-hoard; aurei; imperial coinage; Constantina (Seville).
La revisión de materiales documentales pertenecientes al fondo de la Real
Academia de la Historia relacionados con la figura de Antonio Delgado, algunos
de los cuales se encuentran depositados en el archivo de la Biblioteca de la Universidad
de Sevilla, ha desvelado información inédita sobre hallazgos monetales
hasta ahora mal conocidos, entre los cuales se encuentra el conocido como tesoro
de Constantina (Sevilla). La primera mención a este hallazgo de aurei corresponde
al mismo Antonio Delgado, quien en la introducción al catálogo del monetario
de G. Daniel de Lorichs lo cita como aquel del que proceden la mayoría de las
monedas de oro romanas de esa colección, que habrían sido adquiridas por el coleccionista
y diplomático en 1823 en Sevilla. Las referencias al tesoro se repiten
ALBERTO CANTO GARCÍA E ISABEL RODRÍGUEZ CASANOVA
EL TESORO DE AUREI DE CONSTANTINA...
DOCUMENTA & INSTRUMENTA, 6 (2008), PP. 166 165-177
en autores posteriores, como Mateu y Llopis1 y en la recopilación de hallazgos de
monedas de oro romanas redactada por Bost, Campo y Gurt, en la que se recogen
los datos de Delgado y se especifica que del catálogo de las 201 monedas de oro
romanas de la colección Lorichs no es posible “la reconstrucción del tesoro” 2.
Entre los materiales consultados en la Biblioteca de la Universidad de Sevilla
se encuentra un documento3 en el que, bajo el título de Descripción de las medallas
de oro encontradas en Constantina en el aº de 1818 sacada pr mi de las
mismas monedas originales qe tuve en mi poder en dicho año, se relaciona de
forma pormenorizada un lote de piezas procedentes de dicho tesoro. El documento
consta de siete páginas y está firmado en la última por Delgado, sin que conste
inicial ni nombre. Aunque se halla entre los papeles de Antonio Delgado, por la
fecha de su redacción, 1818, parece más probable que fuera obra de su padre,
Francisco Javier Delgado y Jurado, también conocido numísmata, ya que en 1818
Antonio Delgado sólo tendría trece años4.
El documento relaciona cuarenta y siete piezas de oro, ordenadas por emperadores,
con descripción detallada de anverso, reverso, leyendas y termina con una
tabla final en la que se resumen el número de monedas de cada reinado y se da
una somera noticia de las circunstancias de su hallazgo así como del peso medio
de los ejemplares. Este era de cuatro adarmes cada una (c. 7 g) perfectamente adecuado
al de los áureos alto-imperiales.
Sobre la fecha y circunstancias del hallazgo se constata que fue en el térmo
de la villa de Constantina al abrir el tajo pa poner una viña con otras muchas mas
de las cuales he visto alguna. Estas 47 [monedas] las recogio el dueño en la viña.
Las demas se esparcieron en diferentes manos. La misma mención al hallazgo en
una viña la repite Antonio Delgado en la introducción ya citada el catálogo de
Lorichs, si bien lo fecha en 1817, aunque no parece que pueda caber la menor
duda de que se trata del mismo tesoro.
El número de piezas recopilado es de 47, si bien en la suma final se habla de
46 por un error en el cómputo, al no contabilizar una de las monedas descritas
1 F. MATEU Y LLOPIS, “Hallazgos Monetarios VII”, Numario Hispánico I (1952), p. 248,
nº 558.
2 J. P. BOST, M. CAMPO y J. M. GURT, “Hallazgos de aurei y solidi en la Península Ibérica:
introducción a su circulación en época imperial”, Nvmisma 180-185 (1983), p. 153, nº 59.
3 Signatura 332-169(05): Notas varias de numismática.
4 Véase, por ejemplo, la necrológica de Antonio Delgado redactada por Fernando Belmonte y
recogida en A. DELGADO, Estudios de numismática arábigo-hispana considerada como comprobante
histórico de la dominación islámica de la Península, A. CANTO y T. IBRAHIM (eds.)
Madrid, 2001, p. XXXVII.
ALBERTO CANTO GARCÍA E ISABEL RODRÍGUEZ CASANOVA
EL TESORO DE AUREI DE CONSTANTINA...
DOCUMENTA & INSTRUMENTA, 6 (2008), PP. 165-177 167
perteneciente a Adriano. Estas son, hasta el momento, las únicas piezas de este
importante hallazgo que pueden ser identificadas con total fiabilidad.
Este documento de 1818 bien podría ser un encargo hecho a Delgado (padre)
para la clasificación de esta parte del tesoro de Constantina con vistas a una
posible venta posterior, práctica habitual en aquella época. Por todo ello nuestra
hipótesis es que este lote relacionado por Delgado en 1818 se pudo incluir en la
colección Lorichs en 1823; si ello fuera así, y al tratarse de la primera y única descripción
previa de las monedas procedentes de este tesoro, resulta inevitable y
sugerente comparar dichas piezas con la relación que, en 1857, realiza Antonio
Delgado de la colección Lorichs.
Realizada esta comparación queda de manifiesto que, con ligeras diferencias,
los tipos de las cuarenta y siete piezas descritas en la relación de 1818 están
presentes en el catálogo de 18575. Nos parece una coincidencia que va más allá de
la casualidad y, creemos, ratifica nuestra hipótesis. Es indudable que pudieron ir
más monedas del mismo tesoro, de entre las repartidas en otras manos, pero esto
es algo que, por lo dicho, resulta imposible de determinar.
Las diferencias encontradas entre las descripciones de 1818 y la de 1857 parecen
ser, a nuestro juicio, menores y fruto de equivocaciones en la primera relación.
Además, las correcciones presentes en el texto de 1857 respecto de la de
1818, son acertadas y permiten una catalogación exacta de las monedas. Este
hecho nos parece que corrobora la posibilidad de que la primera relación fuera
obra de Fco. Javier Delgado, bien hecha pero con algún error menor, mientras que
en 1857 A. Delgado, en plena madurez de su actividad intelectual y numismática,
corrige algunos de ellos y sus descripciones concuerdan con los tipos recogidos en
la bibliografía actual. La principal equivocación constatada en el manuscrito de
1818 es la descripción de la dirección de los tipos, que se repite en, al menos,
veintidós de las monedas, por lo que cabe achacarlo a una interpretación diferente
de la metodología descriptiva. De ahí que hayamos optado por corregir la dirección
de los tipos en todas las piezas.
La revisión de los tipos en el RIC nos ha permitido comprobar que, subsanadas
estas equivocaciones y corregidas las descripciones (con el inconveniente
de que en el texto de 1857 no se describen los anversos) las monedas encajan, de
5 En otro documento alusivo a la testamentaría de G. D. Lorichs, igualmente conservado en el
archivo de la Biblioteca de la Universidad de Sevilla se menciona, al hablar de la colección, que
faltan algunas monedas de oro y de plata. Por otra parte, es práctica común entre los coleccionistas,
e incluso en los monetarios de museos e instituciones públicas de la época, el intercambio o
comercio con las piezas duplicadas de las colecciones.
ALBERTO CANTO GARCÍA E ISABEL RODRÍGUEZ CASANOVA
EL TESORO DE AUREI DE CONSTANTINA...
DOCUMENTA & INSTRUMENTA, 6 (2008), PP. 168 165-177
manera perfecta, con tipos recogidos en dicha obra de referencia mientras que, de
mantener las descripciones originales con los que consideramos errores, estas no
aparecen en ninguno de los repertorios consultados, con lo que nos encontraríamos
ante un tesoro que tendría casi dos docenas de unica que se habrían perdido y
que no han vuelto a aparecer en los cerca de dos siglos de investigación y catalogación
que han supuesto la sistematización más exhaustiva que se haya hecho de
la moneda romana, posibilidad que nos parece poco creíble. Por el contrario, en
este documento se describe correctamente la leyenda de reverso –PAX AVGVST- de
la moneda nº 18 (RIC II 18), que cabría identificar con la moneda nº 2936 de la
colección Lorichs, aunque esta lleva la leyenda PAX AVGVSTI. Sin embargo, en el
borrador manuscrito redactado en castellano por Delgado, conservado parcialmente
en el Archivo de la Universidad de Sevilla, la leyenda aparece escrita correctamente
y después corregida a PAX AVGVSTI.
Mayor problema supone la catalogación de la pieza nº 16 (IMP CAESAR
VESPASIANVS AVG TR. P. Cabeza laureada a derecha / COS ITER-TR POT. Pax sentada
a izquierda sosteniendo rama y caduceo) cuyo tipo de reverso sólo aparece con
las leyendas de anverso IMP CAESAR VESPASIANVS AVG (RIC II, nº 10) o IMP
CAESAR VESPASIANVS AVG PM TR. P. (RIC II nº 264). Leyendas de anverso y reverso
son similares, según la descripción del manuscrito, a la serie de Lugdunum del
año 70 d. C (RIC II nº 277-279) aunque en ella no se documenta el tipo Pax. Sin
tener otra documentación de la moneda, no podemos hablar de un tipo inédito
puesto que podría tratarse de un simple error en la transcripción de la leyenda de
anverso.Los datos aportados en el documento parecen remitirnos a un hallazgo de
áureos alto-imperiales que comienza con las emisiones posteriores a la reforma de
Nerón y concluye con Antonino Pío. El conjunto incluye once monedas de Nerón,
una de Galba, una de Vitelio, catorce de Vespasiano de las cuales una pertenece a
una emisión a nombre de Tito y cinco a Domiciano. Completan el conjunto de
moneda de los Flavios otras dos piezas de Tito como emperador. Seis monedas
corresponden a Trajano, diez a Adriano, incluyendo una a nombre de Sabina, y
cierran el conjunto dos piezas de Antonino Pío a nombre de ambas Faustinas.
Esta composición es perfectamente coherente con la de otros hallazgos de
moneda de oro romana recuperados en la Península Ibérica, siendo el más
aproximado en cronología el cercano de Itálica, también conocido como Santiponce
y Pajar de Artillo6 (Tabla 1). La comparación con otros tesoros como el de
6 F. CABALLERO-INFANTE Y ZUAZO, Áureos y barras de oro y plata encontrados en el
pueblo de Santiponce al sitio que fue de Itálica, Sevilla, 1898.
ALBERTO CANTO GARCÍA E ISABEL RODRÍGUEZ CASANOVA
EL TESORO DE AUREI DE CONSTANTINA...
DOCUMENTA & INSTRUMENTA, 6 (2008), PP. 165-177 169
Guadarrama7 o el de Coyanca8 resulta arriesgada puesto que sólo conocemos de
ellos algunas piezas sueltas que no permiten mayores disquisiciones. Recientemente
se han podido reconstruir dos lotes de piezas procedentes del tesoro lucense
de Duarría (Castro del Rey), conocidos documentalmente, que, si bien presentan
una composición similar por reinados a la del hallazgo de Constantina, podría
haberse cerrado en época posterior por la presencia de un ejemplar de Caracalla9.
En consonancia con lo observado tanto en tesoros como en hallazgos aislados
de la Península, este conjunto de Constantina ratifica la abundancia de las
emisiones reformadas de Nerón10, cuya presencia supone un destacado porcentaje
de las monedas en tesoros que abarcan cronológicamente hasta los últimos antoninos.
La presencia de amonedaciones de las guerras civiles atestigua el flujo
constante de monetario incluso en este periodo bélico, y el escaso número de piezas
sería proporcionalmente alto si tuviéramos en cuenta la relación moneda/año.
Igualmente importante es el porcentaje de moneda flavia, especialmente de las
series emitidas bajo el mandato de Vespasiano, cercano a un tercio del total en los
tres tesoros analizados que parecen tener una fecha de cierre semejante, esto es
Itálica, Constantina y Duarría. Por lo que respecta al último periodo del atesoramiento,
el de la dinastía de los Antoninos, en el caso de las monedas de Constantina
analizadas supone más del 38% del total, una proporción muy similar, de
nuevo, al observado en los atesoramientos de Itálica y Duarría, aunque lejano al
de otros tesoros como Braga y Torreblanca cuya fecha de cierre es posterior, pudiendo
llegar incluso a la época de los Severos.
En resumen, puede decirse que a partir de las piezas conocidas de este
hallazgo, habría que considerar el de Constantina como un típico tesoro de áureos
alto-imperiales cuya fecha de cierre se situaría con Antonino Pío. Su comparación
con otros hallazgos peninsulares similares y los datos conocidos sobre circulación
monetaria, establece una plena similitud con lo esperado para un ocultamiento de
esa cronología.
7 J. de QUIÑONES, Explicación de unas Monedas de Oro de Emperadores Romanos, que se
han Hallado en el Puerto de Guadarrama, donde se refieren las vidas dellos, y el origen dellas,
con Algunas Advertencias Políticas, y otras Cosas Antiguas y Curiosas, Madrid, 1620.
8 M. ESCORTELL PONSODA, “Tesorillo de áureos romanos imperiales hallado en Coyanca”,
Boletín del Instituto de Estudios Asturianos, XXIV, 71, 1970, pp. 459-462.
9 I. RODRÍGUEZ CASANOVA, “Archivos y Numismática: el tesoro de áureos de Duarría
(Castro del Rey, Lugo)”, Revista General de Información y Documentación, (2008, e.p.).
10 Fenómeno observado en diversos trabajos, por ejemplo BOST, CAMPO y GURT (1983, p.
140) o más recientemente P. P. RIPOLLÈS, “La moneda romana imperial y su circulación en
Hispania”, AEspA, 75, (2002), p. 204.
ALBERTO CANTO GARCÍA E ISABEL RODRÍGUEZ CASANOVA
EL TESORO DE AUREI DE CONSTANTINA...
DOCUMENTA & INSTRUMENTA, 6 (2008), PP. 170 165-177
A continuación presentamos la relación de las piezas conocidas del conjunto,
a partir del documento, pero con las descripciones actualizadas. Se incluye la
referencia al RIC, la cronología y la posible equivalencia con las piezas de la colección
Lorichs. Cuando este número va en negrita, indica que la coincidencia es
total.
NERÓN
1. NERO CAESAR-AVGVSTVS. Cabeza laureada a derecha / CONCORDIA-AVGVSTA.
Concordia sentada a izquierda con pátera y cornucopia.
RIC I2, 48 64-65 d. C. Lorichs: 2882-2883
2-5. NERO CAESAR-AVGVSTVS. Cabeza laureada a derecha / IVPPITER-CVSTOS. Júpiter
sentado a izquierda con rayo y cetro.
RIC I2, 52 65-66 d. C. Lorichs: 2885-2888
6. IMP NERO CAESAR-AVGVSTVS. Cabeza laureada a derecha / IVPPITER-CVSTOS.
Júpiter sentado a izquierda con rayo y cetro.
RIC I2, 63 66-67 d. C. Lorichs 2885-2888
7-8. NERO CAESAR-AVGVSTVS. Cabeza laureada a derecha / ROMA. Roma sentada a
izquierda sobre coraza, sosteniendo Victoria en derecha y parazonium en izquierda.
RIC I2, 54 65-66 d. C. Lorichs 2893-2894
9. NERO CAESAR-AVGVSTVS. Cabeza laureada a derecha / SA-LVS. Salus sentada a
izquierda con pátera en derecha.
RIC I2, 59 65-66 d. C. Lorichs 2895-2900
10-11. NERO CAESAR-AVGVSTVS. Cabeza laureada a derecha / VESTA. Templo
hexástilo circular con imagen frontal de Vesta en su interior.
RIC I2, 61 65 d. C. Lorichs 2901
GALBA
12. IMP SER-GALBA AVG. Cabeza desnuda a derecha / Corona de roble y dentro de
ella SPQR/ OB C S.
RIC I2, 164 68 d. C Lorichs 2905
ALBERTO CANTO GARCÍA E ISABEL RODRÍGUEZ CASANOVA
EL TESORO DE AUREI DE CONSTANTINA...
DOCUMENTA & INSTRUMENTA, 6 (2008), PP. 165-177 171
VITELIO
13. A VITELLIVS GERMAN IMP TR P. Cabeza laureada a derecha / CONCOR-DIA PR.
Concordia sentada a izquierda con cornucopia y pátera.
RIC I2, 72 69 d. C Lorichs 2908-2909
VESPASIANO
14. CAESAR VESPASIANVS AVG. Cabeza laureada a izquierda/ ANNONA AVG. Annona
sentada a izquierda sosteniendo gavilla de espigas.
RIC II, 131a 78-79 d. C Lorichs 2913
15. IMP CAESAR VESPASIANVS AVG TR. P. Cabeza laureada a izquierda / COS ITER-TR
POT. Aequitas estante a izquierda, sosteniendo balanza y cetro.
RIC II, 277 70 d. C Lorichs 2917
16. IMP CAESAR VESPASIANVS AVG TR. P. Cabeza laureada a derecha / COS ITER-TR
POT. Pax sentada a izquierda sosteniendo rama y caduceo.
RIC II, 264 v.11 69-71 d. C Lorichs 2918-2919
17. IMP CAESAR VESPASIANVS AVG. Cabeza laureada a derecha / COS VII. Vaca a
derecha.
RIC II 96 76 d. C Lorichs 2927-2928
18. IMP CAESAR VESPASIANVS AVG. Cabeza desnuda a derecha / PAX AV-GVST-.
Pax sentada a izquierda sosteniendo rama y vara.
RIC II 18 69-71 d. C Lorichs 2936?
19. IMP CAES VESP AVG P M COS IIII CEN. Cabeza laureada a derecha / PAX AVG. Pax
estante a izquierda, con la derecha extiende caduceo hacia un trípode; en izquierda
ramo.
RIC II 56 73 d. C Lorichs 2937-2939
20-21. IMP CAES VESP AVG CENS. Cabeza laureada a derecha / PAX AVG. Pax estante
a izquierda, con la derecha extiende caduceo hacia un trípode; en izquierda ramo.
RIC II, 63c 73 d. C Lorichs 2937-2939
TITO (bajo Vespasiano)
22. T CAESAR – IMP VESPASIAN. Cabeza laureada a derecha / PONTIF- TR POT. Fortuna
a izquierda sobre pedestal; sosteniendo timón y cornucopia.
RIC II, 177b 74 d. C Lorichs 2948-294912
11 V. supra la explicación más detallada de esta pieza.
12 La leyenda de reverso en Lorichs presenta la variante TRI, que sólo hemos encontrado en
los reversos de Tito sentado a derecha.
ALBERTO CANTO GARCÍA E ISABEL RODRÍGUEZ CASANOVA
EL TESORO DE AUREI DE CONSTANTINA...
DOCUMENTA & INSTRUMENTA, 6 (2008), PP. 172 165-177
TITO
23. IMP TITVS CAES VESPASIAN AVG PM. Cabeza laureada a derecha / TR P VIIII IMP
XIIII COS VII P P. Venus estante a derecha semidesnuda, apoyada sobre media columna,
sosteniendo dardo y casco.
RIC II, 9 79 d. C Lorichs 2950
24. IMP TITVS CAES VESPASIAN AVG PM. Cabeza laureada a izquierda/ TR P IX IMP
XV- COS VIII P P. Delfín hacia abajo enroscado en ancla.
RIC II, 26b 80 d. C Lorichs 2951
DOMICIANO (BAJO VESPASIANO)
25. CAESAR AVG F- DOMITIANVS. Cabeza laureada a derecha / COS – IIII en campo.
Cornucopia.
RIC II, 237 76 d. C Lorichs 2952-2953
26-27. CAESAR AVG F- DOMITIANVS. Cabeza laureada a derecha / COS V. Sármata
de rodillas ofreciendo estandarte.
RIC II 240 77-78 d. C Lorichs 2954-2955
28. CAES AVG F- DOMIT COS III. Cabeza laureada a derecha / PRINCEPS IVVENTVT.
Spes en pie a izquierda con flor en derecha.
RIC II 233 74 d. C Lorichs 2957-2958?
29. CAESAR AVG F DOMITIANVS COS VI. Cabeza laureada a derecha / PRINCEPSIVVENTVT[
IS]. Vesta sentada a izquierda sosteniendo palladium y cetro.
RIC II 244 79 d. C Lorichs 2960?
TRAJANO
30. IMP TRAIANO AVG GER DAC PM TR P. Cabeza laureada a derecha / COS V PP SPQR
OPTIMO PRINC. Ceres a izquierda sosteniendo espigas y antorcha.
RIC II, 109 107 d. C Lorichs 2965?
31. IMP CAES NERVA TRAIAN AVG GERM. Cabeza laureada a derecha / PM TR P- COS
III. P. P. Hércules estante frontal, sosteniendo clava y leonté.
RIC II, 37 100 d. C Lorichs 2968
32. IMP NERVA TRAIANVS AVG GER DACICVS. Cabeza laureada a derecha / P.M. TR.
P. COS. V. P. P. Emperador sobre cuadriga a izquierda sosteniendo rama y cetro.
RIC II, 86 d. C Lorichs 2963
33. IMP CAES NER TRAIANO OPTIMO AVG GER DAC. Busto laureado a derecha con
manto a derecha / P.M. TR. P. COS VI PP SPQR, en ex. FORT. RED. Fortuna sentada a
izquierda sosteniendo timón y cornucopia.
ALBERTO CANTO GARCÍA E ISABEL RODRÍGUEZ CASANOVA
EL TESORO DE AUREI DE CONSTANTINA...
DOCUMENTA & INSTRUMENTA, 6 (2008), PP. 165-177 173
RIC II, 319 116 d. C Lorichs 2967
34-35. IMP TRAIANO AVG GER DAC PM TRP COS V PP. Cabeza laureada a derecha /
SPQR OPTIMO PRINCIPI. Emperador a caballo a izquierda alanceando enemigo caído
delante.
RIC II, 208-9 107 d. C Lorichs 2974?
ADRIANO
36. HADRIANVS- AVGVSTVS. Cabeza laureada a derecha / COS, en exergo III. Loba a
izquierda.
RIC II, 193c 128 d. C Lorichs 2976-2978?
37. HADRIANVS- AVGVSTVS. Cabeza laureada a derecha / COS, en exergo III. Loba a
derecha.
RIC II, 192c 128 d. C Lorichs 2976-2978?
38. HADRIANVS- AVGVSTVS. Busto laureado con manto a derecha / COS- debajo III.
Sol en cuadriga a izquierda.
RIC II, 168d 126 d. C Lorichs 2982?
39. IMP CAESAR TRAIAN HADRIANVS AVG. Cabeza laureada a derecha / P.M. TR. P. –
COS III. Neptuno desnudo estante a izquierda sosteniendo acrostolio y tridente.
RIC II, 72 120 d. C Lorichs 2990
40. IMP CAES TRAIAN HADRIANO AVG DIVI TRA PARTH [F]. Busto laureado a derecha
con manto y coraza / ORIENS DIVI NER NEP PM TR P COS. Busto radiado del sol a
derecha.
RIC II, 16 117 d. C Lorichs 2987
41-42. IMP CAESAR TRAIAN HADRIANVS AVG. Busto laureado con manto y coraza a
derecha / PM TR P COS III. Júpiter de pie, frontal, con capa, rayo y cetro.
RIC II 63c 121 d. C Lorichs 2995?
43. IMP CAESAR TRAIAN HADRIANVS AVG. Busto laureado con manto y coraza a
derecha/ GEN-PR PM TR P- COS III. Genio en pie a izquierda sosteniendo pátera y
cornucopia.
RIC II 123 119-120 d. C Lorichs 2984?13
44. IMP CAESAR TRAIAN HADRIANVS AVG. Busto laureada a derecha / SAEC-AVR.
PM TR P- COS III. Adriano semidesnudo a derecha dentro de óvalo, sosteniendo fénix
sobre globo.
RIC II 136 121 d. C Lorichs 2993
13 En la pieza de Lorichs la leyenda de reverso termina en P P.
ALBERTO CANTO GARCÍA E ISABEL RODRÍGUEZ CASANOVA
EL TESORO DE AUREI DE CONSTANTINA...
DOCUMENTA & INSTRUMENTA, 6 (2008), PP. 174 165-177
SABINA (BAJO ADRIANO)
45. SABINA-AVGVSTA. Busto diademado con manto a derecha / IVNONI- REGINAE.
Juno velada a izquierda sosteniendo pátera y cetro, a sus pies pavo real.
RIC II 394 134 d. C Lorichs 2997
FAUSTINA MAYOR (BAJO ANTONINO PÍO)
46. DIVA AVGVS-TA FAVSTINA. Busto a derecha / PIET-AS AVG. Pietas a izquierda,
delante ara.
RIC III, 394c 141 Lorichs 3013
FAUSTINA MENOR (BAJO ANTONINO PÍO)
47. FAVSTINAE AVG-PII AVG FIL. Busto a derecha con rodete. / VENERI GE-NETRICI
Venus a izquierda sosteniendo manzana y cetro.
RIC III, 511 148-152 d. C Lorichs 3020?14
14 En Lorichs la leyenda de reverso termina en S.
ALBERTO CANTO GARCÍA E ISABEL RODRÍGUEZ CASANOVA
EL TESORO DE AUREI DE CONSTANTINA...
DOCUMENTA & INSTRUMENTA, 6 (2008), PP. 165-177 175
TABLA 1. Composición porcentual de algunos tesoros de áureos peninsulares.
CLUNIA CONSTANTINA
ITÁLICA DUARRÍA BRAGA TORREBLANCA
Nº Mon/% Nº Mon /% Nº
Mon/% Nº Mon/% Nº Mon/% Nº Mon/%
Nerón 9 / 45 11/ 23,4 45 / 31,2 5 / 16,66 4 / 2,35
Total Julio-
Claudios 9 / 45 11/ 23,4 45 / 31,2 5 / 16,66 4 / 2,35 0
Galba 1 / 5 1 / 2,1 4 / 3,7
Otón 1 / 0,6 1 / 3,33
Vitelio 1 / 2,1 3 / 2,0 1 / 3,33 1 / 0,5
Total Guerras
Civiles 1 / 5 2 / 4,2 8 / 6,4 2 / 6,66 1 / 0,58 0
Vespasiano 6 / 30 14/ 29,7 37 / 25,6 10 / 33,3 23 / 13,5 1 / 1,03
Tito 2 / 4,2 4 / 2,7 3 / 1,7 1 / 1,03
Domiciano 3 / 15 1 / 0,6 12 / 12,3
Total Flavios 9 / 45 16 / 34,0 42 / 29,1 10 / 33,3 26 / 15,2 14 / 14,43
Nerva 1 / 5 1 / 1,03
Trajano 6 / 12,7 21 / 14,5 2 / 6,6 28 / 16,4 45 / 46,3
Adriano 10 / 21,3 15 / 10,4 5 / 16,6 25 / 14,7 32 / 3
Antonino
Pío 2/ 4,2 9 / 6,2 3 / 10 64 / 37,6 2 / 2,06
M. Aurelio 4 / 2,7 2 / 6,6 22 / 12,9 2 / 2,06
Cómodo 1 / 1,03
Total Antoninos 1 / 5 18 / 38,3 49 / 34,0 12 / 39,8 139 / 81,7 83 / 85,5
Septimio
Severo
Caracalla 1 / 3,3
Total Severos 0 0 0 1 / 3,3 0 0
Total monedas
estudiadas 20 47 144 30 170 97
ALBERTO CANTO GARCÍA E ISABEL RODRÍGUEZ CASANOVA
EL TESORO DE AUREI DE CONSTANTINA...
DOCUMENTA & INSTRUMENTA, 6 (2008), PP. 176 165-177
BIBLIOGRAFÍA
BLÁZQUEZ, C., “El abastecimiento de moneda romana en Hispania entre
el 68 y el 192 d.C. Estado de la cuestión y perspectivas”, Numisma, 250 (2006),
pp. 405-417.
BOST, J. P.; CAMPO, M. y GURT, J. M., “Hallazgos de aurei y solidi en la
Península Ibérica: introducción a su circulación en época imperial”, Numisma,
180-185 (1983), pp. 137-173.
CABALLERO-INFANTE Y ZUAZO, F., Áureos y barras de oro y plata
encontrados en el pueblo de Santiponce al sitio que fue de Itálica, Sevilla, 1898.
CENTENO, R. M. S., “Um tesouro de Aurei do Norte de Portugal”, Nummus,
I, 1978, pp. 37-98.
CENTENO, R. M. S., Circulaçâo monetária no noroeste de Hispânia até
192, Anexos Nummus, nº 1, Porto, 1987.
DELGADO, A., Catalogue des monnaies et des médailles antiques et des
temps modernes en or, en argent et en bronze, composant le cabinet numismatique
de feu Mr. Gustave Daniel de Lorichs, Madrid, 1857.
DELGADO, A., Estudios de numismática arábigo-hispana considerada
como comprobante histórico de la dominación islámica de la Península, A.
CANTO y T. IBRAHIM (eds.) Madrid, 2001.
ESCORTELL PONSODA, M., “Tesorillo de áureos romanos imperiales
hallado en Coyanca”, Boletín del Instituto de Estudios Asturianos, XXIV, 71,
(1970), pp. 459-462.
HELENO, M., “O tesouro da Borralheira (Teixoso)”, O Arqueólogo Português,
II, 1953, pp. 213-226.
MATEU Y LLOPIS, F., “Hallazgos monetarios (VII)”, Numario Hispánico,
I (1952), pp. 225-264.
PALOL, P. de, El tesoro de áureos imperiales de Clunia, Monografías clunienses
III, Barcelona, 1974.
QUIÑONES, J. de, Explicación de unas Monedas de Oro de Emperadores
Romanos, que se han Hallado en el Puerto de Guadarrama, donde se refieren las
vidas dellos, y el origen dellas, con Algunas Advertencias Políticas, y otras Cosas
Antiguas y Curiosas, Madrid, 1620.
RIPOLLÈS, P. P., “La moneda romana imperial y su circulación en Hispania”,
AEspA, 75, (2002), pp. 195-214.
ALBERTO CANTO GARCÍA E ISABEL RODRÍGUEZ CASANOVA
EL TESORO DE AUREI DE CONSTANTINA...
DOCUMENTA & INSTRUMENTA, 6 (2008), PP. 165-177 177
RIPOLLÈS, P. P., Sylloge Nummmorum Graecorum. Sweden II. The collection
of the Royal Coin Cabinet Nacional Museum of Economy Stockholm. Part 6.
The G. D. Lorichs collection, Stockholm, 2003.
RODRÍGUEZ CASANOVA, I., “Archivos y Numismática: el tesoro de áureos
de Duarría (Castro del Rey, Lugo)”, Revista General de Información y Documentación,
(2008), (e. p.).
VOLK, T., “Inventari dels conjunts de monedes d’or i de plata de la Peninsula
Ibèrica: d’August a Neró (prerreforma)”, La moneda en temps d’August. Curs
d’Història monetaria d’Hispània, 1997, pp. 157-197.
ABREVIATURAS UTILIZADAS EN EL TEXTO
RIC= H. MATTINGLY y E. A. SYDENHAM (Eds.) The Roman Imperial
Coinage. London, Spink and son ltd., London, 1930-1989.
RIC I2
= SUTHERLAND, C.H.V. (reed. 1984) Vol I. From 31 b.C. to AD
69.
RIC II= Vol. II. Vespasian to Hadrian.
RIC III= Vol. III. Antoninus Pius to Commodus.

0 comentarios:

El Tesoro de Constantina

miércoles, 18 de marzo de 2009

RECIBIDO: 14/01/08
ISSN: 1697-4328 REVISADO: 30/01/08
ACEPTADO: 03/07/08
DOCUMENTA & INSTRUMENTA, 6 (2008), PP. 165-177
EL TESORO DE AUREI DE CONSTANTINA
(SEVILLA) DE 1818
THE COIN-HOARD OF AUREI FROM CONSTANTINA
(SEVILLE) OF 1818
ALBERTO CANTO GARCÍA
Universidad Autónoma de Madrid
ISABEL RODRÍGUEZ CASANOVA
Dra. en Arqueología
Resumen: La revisión documental de parte del archivo de Antonio Delgado
ha proporcionado información sobre el descubrimiento y composición
del conocido como tesoro de Constantina (Sevilla), parte del
cual pasó a formar parte de la colección Lorichs en 1823.
Palabras clave: tesoro; áureos; moneda altoimperial; Constantina (Sevilla).
Abstract: A review of the document from the Antonio Delgado archive,
gives us new information about a 19th hoard found in Constantina
(Seville). Some of them were incorporated in the Lorichs’ collection
in 1823.
Keywords: coin-hoard; aurei; imperial coinage; Constantina (Seville).
La revisión de materiales documentales pertenecientes al fondo de la Real
Academia de la Historia relacionados con la figura de Antonio Delgado, algunos
de los cuales se encuentran depositados en el archivo de la Biblioteca de la Universidad
de Sevilla, ha desvelado información inédita sobre hallazgos monetales
hasta ahora mal conocidos, entre los cuales se encuentra el conocido como tesoro
de Constantina (Sevilla). La primera mención a este hallazgo de aurei corresponde
al mismo Antonio Delgado, quien en la introducción al catálogo del monetario
de G. Daniel de Lorichs lo cita como aquel del que proceden la mayoría de las
monedas de oro romanas de esa colección, que habrían sido adquiridas por el coleccionista
y diplomático en 1823 en Sevilla. Las referencias al tesoro se repiten
ALBERTO CANTO GARCÍA E ISABEL RODRÍGUEZ CASANOVA
EL TESORO DE AUREI DE CONSTANTINA...
DOCUMENTA & INSTRUMENTA, 6 (2008), PP. 166 165-177
en autores posteriores, como Mateu y Llopis1 y en la recopilación de hallazgos de
monedas de oro romanas redactada por Bost, Campo y Gurt, en la que se recogen
los datos de Delgado y se especifica que del catálogo de las 201 monedas de oro
romanas de la colección Lorichs no es posible “la reconstrucción del tesoro” 2.
Entre los materiales consultados en la Biblioteca de la Universidad de Sevilla
se encuentra un documento3 en el que, bajo el título de Descripción de las medallas
de oro encontradas en Constantina en el aº de 1818 sacada pr mi de las
mismas monedas originales qe tuve en mi poder en dicho año, se relaciona de
forma pormenorizada un lote de piezas procedentes de dicho tesoro. El documento
consta de siete páginas y está firmado en la última por Delgado, sin que conste
inicial ni nombre. Aunque se halla entre los papeles de Antonio Delgado, por la
fecha de su redacción, 1818, parece más probable que fuera obra de su padre,
Francisco Javier Delgado y Jurado, también conocido numísmata, ya que en 1818
Antonio Delgado sólo tendría trece años4.
El documento relaciona cuarenta y siete piezas de oro, ordenadas por emperadores,
con descripción detallada de anverso, reverso, leyendas y termina con una
tabla final en la que se resumen el número de monedas de cada reinado y se da
una somera noticia de las circunstancias de su hallazgo así como del peso medio
de los ejemplares. Este era de cuatro adarmes cada una (c. 7 g) perfectamente adecuado
al de los áureos alto-imperiales.
Sobre la fecha y circunstancias del hallazgo se constata que fue en el térmo
de la villa de Constantina al abrir el tajo pa poner una viña con otras muchas mas
de las cuales he visto alguna. Estas 47 [monedas] las recogio el dueño en la viña.
Las demas se esparcieron en diferentes manos. La misma mención al hallazgo en
una viña la repite Antonio Delgado en la introducción ya citada el catálogo de
Lorichs, si bien lo fecha en 1817, aunque no parece que pueda caber la menor
duda de que se trata del mismo tesoro.
El número de piezas recopilado es de 47, si bien en la suma final se habla de
46 por un error en el cómputo, al no contabilizar una de las monedas descritas
1 F. MATEU Y LLOPIS, “Hallazgos Monetarios VII”, Numario Hispánico I (1952), p. 248,
nº 558.
2 J. P. BOST, M. CAMPO y J. M. GURT, “Hallazgos de aurei y solidi en la Península Ibérica:
introducción a su circulación en época imperial”, Nvmisma 180-185 (1983), p. 153, nº 59.
3 Signatura 332-169(05): Notas varias de numismática.
4 Véase, por ejemplo, la necrológica de Antonio Delgado redactada por Fernando Belmonte y
recogida en A. DELGADO, Estudios de numismática arábigo-hispana considerada como comprobante
histórico de la dominación islámica de la Península, A. CANTO y T. IBRAHIM (eds.)
Madrid, 2001, p. XXXVII.
ALBERTO CANTO GARCÍA E ISABEL RODRÍGUEZ CASANOVA
EL TESORO DE AUREI DE CONSTANTINA...
DOCUMENTA & INSTRUMENTA, 6 (2008), PP. 165-177 167
perteneciente a Adriano. Estas son, hasta el momento, las únicas piezas de este
importante hallazgo que pueden ser identificadas con total fiabilidad.
Este documento de 1818 bien podría ser un encargo hecho a Delgado (padre)
para la clasificación de esta parte del tesoro de Constantina con vistas a una
posible venta posterior, práctica habitual en aquella época. Por todo ello nuestra
hipótesis es que este lote relacionado por Delgado en 1818 se pudo incluir en la
colección Lorichs en 1823; si ello fuera así, y al tratarse de la primera y única descripción
previa de las monedas procedentes de este tesoro, resulta inevitable y
sugerente comparar dichas piezas con la relación que, en 1857, realiza Antonio
Delgado de la colección Lorichs.
Realizada esta comparación queda de manifiesto que, con ligeras diferencias,
los tipos de las cuarenta y siete piezas descritas en la relación de 1818 están
presentes en el catálogo de 18575. Nos parece una coincidencia que va más allá de
la casualidad y, creemos, ratifica nuestra hipótesis. Es indudable que pudieron ir
más monedas del mismo tesoro, de entre las repartidas en otras manos, pero esto
es algo que, por lo dicho, resulta imposible de determinar.
Las diferencias encontradas entre las descripciones de 1818 y la de 1857 parecen
ser, a nuestro juicio, menores y fruto de equivocaciones en la primera relación.
Además, las correcciones presentes en el texto de 1857 respecto de la de
1818, son acertadas y permiten una catalogación exacta de las monedas. Este
hecho nos parece que corrobora la posibilidad de que la primera relación fuera
obra de Fco. Javier Delgado, bien hecha pero con algún error menor, mientras que
en 1857 A. Delgado, en plena madurez de su actividad intelectual y numismática,
corrige algunos de ellos y sus descripciones concuerdan con los tipos recogidos en
la bibliografía actual. La principal equivocación constatada en el manuscrito de
1818 es la descripción de la dirección de los tipos, que se repite en, al menos,
veintidós de las monedas, por lo que cabe achacarlo a una interpretación diferente
de la metodología descriptiva. De ahí que hayamos optado por corregir la dirección
de los tipos en todas las piezas.
La revisión de los tipos en el RIC nos ha permitido comprobar que, subsanadas
estas equivocaciones y corregidas las descripciones (con el inconveniente
de que en el texto de 1857 no se describen los anversos) las monedas encajan, de
5 En otro documento alusivo a la testamentaría de G. D. Lorichs, igualmente conservado en el
archivo de la Biblioteca de la Universidad de Sevilla se menciona, al hablar de la colección, que
faltan algunas monedas de oro y de plata. Por otra parte, es práctica común entre los coleccionistas,
e incluso en los monetarios de museos e instituciones públicas de la época, el intercambio o
comercio con las piezas duplicadas de las colecciones.
ALBERTO CANTO GARCÍA E ISABEL RODRÍGUEZ CASANOVA
EL TESORO DE AUREI DE CONSTANTINA...
DOCUMENTA & INSTRUMENTA, 6 (2008), PP. 168 165-177
manera perfecta, con tipos recogidos en dicha obra de referencia mientras que, de
mantener las descripciones originales con los que consideramos errores, estas no
aparecen en ninguno de los repertorios consultados, con lo que nos encontraríamos
ante un tesoro que tendría casi dos docenas de unica que se habrían perdido y
que no han vuelto a aparecer en los cerca de dos siglos de investigación y catalogación
que han supuesto la sistematización más exhaustiva que se haya hecho de
la moneda romana, posibilidad que nos parece poco creíble. Por el contrario, en
este documento se describe correctamente la leyenda de reverso –PAX AVGVST- de
la moneda nº 18 (RIC II 18), que cabría identificar con la moneda nº 2936 de la
colección Lorichs, aunque esta lleva la leyenda PAX AVGVSTI. Sin embargo, en el
borrador manuscrito redactado en castellano por Delgado, conservado parcialmente
en el Archivo de la Universidad de Sevilla, la leyenda aparece escrita correctamente
y después corregida a PAX AVGVSTI.
Mayor problema supone la catalogación de la pieza nº 16 (IMP CAESAR
VESPASIANVS AVG TR. P. Cabeza laureada a derecha / COS ITER-TR POT. Pax sentada
a izquierda sosteniendo rama y caduceo) cuyo tipo de reverso sólo aparece con
las leyendas de anverso IMP CAESAR VESPASIANVS AVG (RIC II, nº 10) o IMP
CAESAR VESPASIANVS AVG PM TR. P. (RIC II nº 264). Leyendas de anverso y reverso
son similares, según la descripción del manuscrito, a la serie de Lugdunum del
año 70 d. C (RIC II nº 277-279) aunque en ella no se documenta el tipo Pax. Sin
tener otra documentación de la moneda, no podemos hablar de un tipo inédito
puesto que podría tratarse de un simple error en la transcripción de la leyenda de
anverso.Los datos aportados en el documento parecen remitirnos a un hallazgo de
áureos alto-imperiales que comienza con las emisiones posteriores a la reforma de
Nerón y concluye con Antonino Pío. El conjunto incluye once monedas de Nerón,
una de Galba, una de Vitelio, catorce de Vespasiano de las cuales una pertenece a
una emisión a nombre de Tito y cinco a Domiciano. Completan el conjunto de
moneda de los Flavios otras dos piezas de Tito como emperador. Seis monedas
corresponden a Trajano, diez a Adriano, incluyendo una a nombre de Sabina, y
cierran el conjunto dos piezas de Antonino Pío a nombre de ambas Faustinas.
Esta composición es perfectamente coherente con la de otros hallazgos de
moneda de oro romana recuperados en la Península Ibérica, siendo el más
aproximado en cronología el cercano de Itálica, también conocido como Santiponce
y Pajar de Artillo6 (Tabla 1). La comparación con otros tesoros como el de
6 F. CABALLERO-INFANTE Y ZUAZO, Áureos y barras de oro y plata encontrados en el
pueblo de Santiponce al sitio que fue de Itálica, Sevilla, 1898.
ALBERTO CANTO GARCÍA E ISABEL RODRÍGUEZ CASANOVA
EL TESORO DE AUREI DE CONSTANTINA...
DOCUMENTA & INSTRUMENTA, 6 (2008), PP. 165-177 169
Guadarrama7 o el de Coyanca8 resulta arriesgada puesto que sólo conocemos de
ellos algunas piezas sueltas que no permiten mayores disquisiciones. Recientemente
se han podido reconstruir dos lotes de piezas procedentes del tesoro lucense
de Duarría (Castro del Rey), conocidos documentalmente, que, si bien presentan
una composición similar por reinados a la del hallazgo de Constantina, podría
haberse cerrado en época posterior por la presencia de un ejemplar de Caracalla9.
En consonancia con lo observado tanto en tesoros como en hallazgos aislados
de la Península, este conjunto de Constantina ratifica la abundancia de las
emisiones reformadas de Nerón10, cuya presencia supone un destacado porcentaje
de las monedas en tesoros que abarcan cronológicamente hasta los últimos antoninos.
La presencia de amonedaciones de las guerras civiles atestigua el flujo
constante de monetario incluso en este periodo bélico, y el escaso número de piezas
sería proporcionalmente alto si tuviéramos en cuenta la relación moneda/año.
Igualmente importante es el porcentaje de moneda flavia, especialmente de las
series emitidas bajo el mandato de Vespasiano, cercano a un tercio del total en los
tres tesoros analizados que parecen tener una fecha de cierre semejante, esto es
Itálica, Constantina y Duarría. Por lo que respecta al último periodo del atesoramiento,
el de la dinastía de los Antoninos, en el caso de las monedas de Constantina
analizadas supone más del 38% del total, una proporción muy similar, de
nuevo, al observado en los atesoramientos de Itálica y Duarría, aunque lejano al
de otros tesoros como Braga y Torreblanca cuya fecha de cierre es posterior, pudiendo
llegar incluso a la época de los Severos.
En resumen, puede decirse que a partir de las piezas conocidas de este
hallazgo, habría que considerar el de Constantina como un típico tesoro de áureos
alto-imperiales cuya fecha de cierre se situaría con Antonino Pío. Su comparación
con otros hallazgos peninsulares similares y los datos conocidos sobre circulación
monetaria, establece una plena similitud con lo esperado para un ocultamiento de
esa cronología.
7 J. de QUIÑONES, Explicación de unas Monedas de Oro de Emperadores Romanos, que se
han Hallado en el Puerto de Guadarrama, donde se refieren las vidas dellos, y el origen dellas,
con Algunas Advertencias Políticas, y otras Cosas Antiguas y Curiosas, Madrid, 1620.
8 M. ESCORTELL PONSODA, “Tesorillo de áureos romanos imperiales hallado en Coyanca”,
Boletín del Instituto de Estudios Asturianos, XXIV, 71, 1970, pp. 459-462.
9 I. RODRÍGUEZ CASANOVA, “Archivos y Numismática: el tesoro de áureos de Duarría
(Castro del Rey, Lugo)”, Revista General de Información y Documentación, (2008, e.p.).
10 Fenómeno observado en diversos trabajos, por ejemplo BOST, CAMPO y GURT (1983, p.
140) o más recientemente P. P. RIPOLLÈS, “La moneda romana imperial y su circulación en
Hispania”, AEspA, 75, (2002), p. 204.
ALBERTO CANTO GARCÍA E ISABEL RODRÍGUEZ CASANOVA
EL TESORO DE AUREI DE CONSTANTINA...
DOCUMENTA & INSTRUMENTA, 6 (2008), PP. 170 165-177
A continuación presentamos la relación de las piezas conocidas del conjunto,
a partir del documento, pero con las descripciones actualizadas. Se incluye la
referencia al RIC, la cronología y la posible equivalencia con las piezas de la colección
Lorichs. Cuando este número va en negrita, indica que la coincidencia es
total.
NERÓN
1. NERO CAESAR-AVGVSTVS. Cabeza laureada a derecha / CONCORDIA-AVGVSTA.
Concordia sentada a izquierda con pátera y cornucopia.
RIC I2, 48 64-65 d. C. Lorichs: 2882-2883
2-5. NERO CAESAR-AVGVSTVS. Cabeza laureada a derecha / IVPPITER-CVSTOS. Júpiter
sentado a izquierda con rayo y cetro.
RIC I2, 52 65-66 d. C. Lorichs: 2885-2888
6. IMP NERO CAESAR-AVGVSTVS. Cabeza laureada a derecha / IVPPITER-CVSTOS.
Júpiter sentado a izquierda con rayo y cetro.
RIC I2, 63 66-67 d. C. Lorichs 2885-2888
7-8. NERO CAESAR-AVGVSTVS. Cabeza laureada a derecha / ROMA. Roma sentada a
izquierda sobre coraza, sosteniendo Victoria en derecha y parazonium en izquierda.
RIC I2, 54 65-66 d. C. Lorichs 2893-2894
9. NERO CAESAR-AVGVSTVS. Cabeza laureada a derecha / SA-LVS. Salus sentada a
izquierda con pátera en derecha.
RIC I2, 59 65-66 d. C. Lorichs 2895-2900
10-11. NERO CAESAR-AVGVSTVS. Cabeza laureada a derecha / VESTA. Templo
hexástilo circular con imagen frontal de Vesta en su interior.
RIC I2, 61 65 d. C. Lorichs 2901
GALBA
12. IMP SER-GALBA AVG. Cabeza desnuda a derecha / Corona de roble y dentro de
ella SPQR/ OB C S.
RIC I2, 164 68 d. C Lorichs 2905
ALBERTO CANTO GARCÍA E ISABEL RODRÍGUEZ CASANOVA
EL TESORO DE AUREI DE CONSTANTINA...
DOCUMENTA & INSTRUMENTA, 6 (2008), PP. 165-177 171
VITELIO
13. A VITELLIVS GERMAN IMP TR P. Cabeza laureada a derecha / CONCOR-DIA PR.
Concordia sentada a izquierda con cornucopia y pátera.
RIC I2, 72 69 d. C Lorichs 2908-2909
VESPASIANO
14. CAESAR VESPASIANVS AVG. Cabeza laureada a izquierda/ ANNONA AVG. Annona
sentada a izquierda sosteniendo gavilla de espigas.
RIC II, 131a 78-79 d. C Lorichs 2913
15. IMP CAESAR VESPASIANVS AVG TR. P. Cabeza laureada a izquierda / COS ITER-TR
POT. Aequitas estante a izquierda, sosteniendo balanza y cetro.
RIC II, 277 70 d. C Lorichs 2917
16. IMP CAESAR VESPASIANVS AVG TR. P. Cabeza laureada a derecha / COS ITER-TR
POT. Pax sentada a izquierda sosteniendo rama y caduceo.
RIC II, 264 v.11 69-71 d. C Lorichs 2918-2919
17. IMP CAESAR VESPASIANVS AVG. Cabeza laureada a derecha / COS VII. Vaca a
derecha.
RIC II 96 76 d. C Lorichs 2927-2928
18. IMP CAESAR VESPASIANVS AVG. Cabeza desnuda a derecha / PAX AV-GVST-.
Pax sentada a izquierda sosteniendo rama y vara.
RIC II 18 69-71 d. C Lorichs 2936?
19. IMP CAES VESP AVG P M COS IIII CEN. Cabeza laureada a derecha / PAX AVG. Pax
estante a izquierda, con la derecha extiende caduceo hacia un trípode; en izquierda
ramo.
RIC II 56 73 d. C Lorichs 2937-2939
20-21. IMP CAES VESP AVG CENS. Cabeza laureada a derecha / PAX AVG. Pax estante
a izquierda, con la derecha extiende caduceo hacia un trípode; en izquierda ramo.
RIC II, 63c 73 d. C Lorichs 2937-2939
TITO (bajo Vespasiano)
22. T CAESAR – IMP VESPASIAN. Cabeza laureada a derecha / PONTIF- TR POT. Fortuna
a izquierda sobre pedestal; sosteniendo timón y cornucopia.
RIC II, 177b 74 d. C Lorichs 2948-294912
11 V. supra la explicación más detallada de esta pieza.
12 La leyenda de reverso en Lorichs presenta la variante TRI, que sólo hemos encontrado en
los reversos de Tito sentado a derecha.
ALBERTO CANTO GARCÍA E ISABEL RODRÍGUEZ CASANOVA
EL TESORO DE AUREI DE CONSTANTINA...
DOCUMENTA & INSTRUMENTA, 6 (2008), PP. 172 165-177
TITO
23. IMP TITVS CAES VESPASIAN AVG PM. Cabeza laureada a derecha / TR P VIIII IMP
XIIII COS VII P P. Venus estante a derecha semidesnuda, apoyada sobre media columna,
sosteniendo dardo y casco.
RIC II, 9 79 d. C Lorichs 2950
24. IMP TITVS CAES VESPASIAN AVG PM. Cabeza laureada a izquierda/ TR P IX IMP
XV- COS VIII P P. Delfín hacia abajo enroscado en ancla.
RIC II, 26b 80 d. C Lorichs 2951
DOMICIANO (BAJO VESPASIANO)
25. CAESAR AVG F- DOMITIANVS. Cabeza laureada a derecha / COS – IIII en campo.
Cornucopia.
RIC II, 237 76 d. C Lorichs 2952-2953
26-27. CAESAR AVG F- DOMITIANVS. Cabeza laureada a derecha / COS V. Sármata
de rodillas ofreciendo estandarte.
RIC II 240 77-78 d. C Lorichs 2954-2955
28. CAES AVG F- DOMIT COS III. Cabeza laureada a derecha / PRINCEPS IVVENTVT.
Spes en pie a izquierda con flor en derecha.
RIC II 233 74 d. C Lorichs 2957-2958?
29. CAESAR AVG F DOMITIANVS COS VI. Cabeza laureada a derecha / PRINCEPSIVVENTVT[
IS]. Vesta sentada a izquierda sosteniendo palladium y cetro.
RIC II 244 79 d. C Lorichs 2960?
TRAJANO
30. IMP TRAIANO AVG GER DAC PM TR P. Cabeza laureada a derecha / COS V PP SPQR
OPTIMO PRINC. Ceres a izquierda sosteniendo espigas y antorcha.
RIC II, 109 107 d. C Lorichs 2965?
31. IMP CAES NERVA TRAIAN AVG GERM. Cabeza laureada a derecha / PM TR P- COS
III. P. P. Hércules estante frontal, sosteniendo clava y leonté.
RIC II, 37 100 d. C Lorichs 2968
32. IMP NERVA TRAIANVS AVG GER DACICVS. Cabeza laureada a derecha / P.M. TR.
P. COS. V. P. P. Emperador sobre cuadriga a izquierda sosteniendo rama y cetro.
RIC II, 86 d. C Lorichs 2963
33. IMP CAES NER TRAIANO OPTIMO AVG GER DAC. Busto laureado a derecha con
manto a derecha / P.M. TR. P. COS VI PP SPQR, en ex. FORT. RED. Fortuna sentada a
izquierda sosteniendo timón y cornucopia.
ALBERTO CANTO GARCÍA E ISABEL RODRÍGUEZ CASANOVA
EL TESORO DE AUREI DE CONSTANTINA...
DOCUMENTA & INSTRUMENTA, 6 (2008), PP. 165-177 173
RIC II, 319 116 d. C Lorichs 2967
34-35. IMP TRAIANO AVG GER DAC PM TRP COS V PP. Cabeza laureada a derecha /
SPQR OPTIMO PRINCIPI. Emperador a caballo a izquierda alanceando enemigo caído
delante.
RIC II, 208-9 107 d. C Lorichs 2974?
ADRIANO
36. HADRIANVS- AVGVSTVS. Cabeza laureada a derecha / COS, en exergo III. Loba a
izquierda.
RIC II, 193c 128 d. C Lorichs 2976-2978?
37. HADRIANVS- AVGVSTVS. Cabeza laureada a derecha / COS, en exergo III. Loba a
derecha.
RIC II, 192c 128 d. C Lorichs 2976-2978?
38. HADRIANVS- AVGVSTVS. Busto laureado con manto a derecha / COS- debajo III.
Sol en cuadriga a izquierda.
RIC II, 168d 126 d. C Lorichs 2982?
39. IMP CAESAR TRAIAN HADRIANVS AVG. Cabeza laureada a derecha / P.M. TR. P. –
COS III. Neptuno desnudo estante a izquierda sosteniendo acrostolio y tridente.
RIC II, 72 120 d. C Lorichs 2990
40. IMP CAES TRAIAN HADRIANO AVG DIVI TRA PARTH [F]. Busto laureado a derecha
con manto y coraza / ORIENS DIVI NER NEP PM TR P COS. Busto radiado del sol a
derecha.
RIC II, 16 117 d. C Lorichs 2987
41-42. IMP CAESAR TRAIAN HADRIANVS AVG. Busto laureado con manto y coraza a
derecha / PM TR P COS III. Júpiter de pie, frontal, con capa, rayo y cetro.
RIC II 63c 121 d. C Lorichs 2995?
43. IMP CAESAR TRAIAN HADRIANVS AVG. Busto laureado con manto y coraza a
derecha/ GEN-PR PM TR P- COS III. Genio en pie a izquierda sosteniendo pátera y
cornucopia.
RIC II 123 119-120 d. C Lorichs 2984?13
44. IMP CAESAR TRAIAN HADRIANVS AVG. Busto laureada a derecha / SAEC-AVR.
PM TR P- COS III. Adriano semidesnudo a derecha dentro de óvalo, sosteniendo fénix
sobre globo.
RIC II 136 121 d. C Lorichs 2993
13 En la pieza de Lorichs la leyenda de reverso termina en P P.
ALBERTO CANTO GARCÍA E ISABEL RODRÍGUEZ CASANOVA
EL TESORO DE AUREI DE CONSTANTINA...
DOCUMENTA & INSTRUMENTA, 6 (2008), PP. 174 165-177
SABINA (BAJO ADRIANO)
45. SABINA-AVGVSTA. Busto diademado con manto a derecha / IVNONI- REGINAE.
Juno velada a izquierda sosteniendo pátera y cetro, a sus pies pavo real.
RIC II 394 134 d. C Lorichs 2997
FAUSTINA MAYOR (BAJO ANTONINO PÍO)
46. DIVA AVGVS-TA FAVSTINA. Busto a derecha / PIET-AS AVG. Pietas a izquierda,
delante ara.
RIC III, 394c 141 Lorichs 3013
FAUSTINA MENOR (BAJO ANTONINO PÍO)
47. FAVSTINAE AVG-PII AVG FIL. Busto a derecha con rodete. / VENERI GE-NETRICI
Venus a izquierda sosteniendo manzana y cetro.
RIC III, 511 148-152 d. C Lorichs 3020?14
14 En Lorichs la leyenda de reverso termina en S.
ALBERTO CANTO GARCÍA E ISABEL RODRÍGUEZ CASANOVA
EL TESORO DE AUREI DE CONSTANTINA...
DOCUMENTA & INSTRUMENTA, 6 (2008), PP. 165-177 175
TABLA 1. Composición porcentual de algunos tesoros de áureos peninsulares.
CLUNIA CONSTANTINA
ITÁLICA DUARRÍA BRAGA TORREBLANCA
Nº Mon/% Nº Mon /% Nº
Mon/% Nº Mon/% Nº Mon/% Nº Mon/%
Nerón 9 / 45 11/ 23,4 45 / 31,2 5 / 16,66 4 / 2,35
Total Julio-
Claudios 9 / 45 11/ 23,4 45 / 31,2 5 / 16,66 4 / 2,35 0
Galba 1 / 5 1 / 2,1 4 / 3,7
Otón 1 / 0,6 1 / 3,33
Vitelio 1 / 2,1 3 / 2,0 1 / 3,33 1 / 0,5
Total Guerras
Civiles 1 / 5 2 / 4,2 8 / 6,4 2 / 6,66 1 / 0,58 0
Vespasiano 6 / 30 14/ 29,7 37 / 25,6 10 / 33,3 23 / 13,5 1 / 1,03
Tito 2 / 4,2 4 / 2,7 3 / 1,7 1 / 1,03
Domiciano 3 / 15 1 / 0,6 12 / 12,3
Total Flavios 9 / 45 16 / 34,0 42 / 29,1 10 / 33,3 26 / 15,2 14 / 14,43
Nerva 1 / 5 1 / 1,03
Trajano 6 / 12,7 21 / 14,5 2 / 6,6 28 / 16,4 45 / 46,3
Adriano 10 / 21,3 15 / 10,4 5 / 16,6 25 / 14,7 32 / 3
Antonino
Pío 2/ 4,2 9 / 6,2 3 / 10 64 / 37,6 2 / 2,06
M. Aurelio 4 / 2,7 2 / 6,6 22 / 12,9 2 / 2,06
Cómodo 1 / 1,03
Total Antoninos 1 / 5 18 / 38,3 49 / 34,0 12 / 39,8 139 / 81,7 83 / 85,5
Septimio
Severo
Caracalla 1 / 3,3
Total Severos 0 0 0 1 / 3,3 0 0
Total monedas
estudiadas 20 47 144 30 170 97
ALBERTO CANTO GARCÍA E ISABEL RODRÍGUEZ CASANOVA
EL TESORO DE AUREI DE CONSTANTINA...
DOCUMENTA & INSTRUMENTA, 6 (2008), PP. 176 165-177
BIBLIOGRAFÍA
BLÁZQUEZ, C., “El abastecimiento de moneda romana en Hispania entre
el 68 y el 192 d.C. Estado de la cuestión y perspectivas”, Numisma, 250 (2006),
pp. 405-417.
BOST, J. P.; CAMPO, M. y GURT, J. M., “Hallazgos de aurei y solidi en la
Península Ibérica: introducción a su circulación en época imperial”, Numisma,
180-185 (1983), pp. 137-173.
CABALLERO-INFANTE Y ZUAZO, F., Áureos y barras de oro y plata
encontrados en el pueblo de Santiponce al sitio que fue de Itálica, Sevilla, 1898.
CENTENO, R. M. S., “Um tesouro de Aurei do Norte de Portugal”, Nummus,
I, 1978, pp. 37-98.
CENTENO, R. M. S., Circulaçâo monetária no noroeste de Hispânia até
192, Anexos Nummus, nº 1, Porto, 1987.
DELGADO, A., Catalogue des monnaies et des médailles antiques et des
temps modernes en or, en argent et en bronze, composant le cabinet numismatique
de feu Mr. Gustave Daniel de Lorichs, Madrid, 1857.
DELGADO, A., Estudios de numismática arábigo-hispana considerada
como comprobante histórico de la dominación islámica de la Península, A.
CANTO y T. IBRAHIM (eds.) Madrid, 2001.
ESCORTELL PONSODA, M., “Tesorillo de áureos romanos imperiales
hallado en Coyanca”, Boletín del Instituto de Estudios Asturianos, XXIV, 71,
(1970), pp. 459-462.
HELENO, M., “O tesouro da Borralheira (Teixoso)”, O Arqueólogo Português,
II, 1953, pp. 213-226.
MATEU Y LLOPIS, F., “Hallazgos monetarios (VII)”, Numario Hispánico,
I (1952), pp. 225-264.
PALOL, P. de, El tesoro de áureos imperiales de Clunia, Monografías clunienses
III, Barcelona, 1974.
QUIÑONES, J. de, Explicación de unas Monedas de Oro de Emperadores
Romanos, que se han Hallado en el Puerto de Guadarrama, donde se refieren las
vidas dellos, y el origen dellas, con Algunas Advertencias Políticas, y otras Cosas
Antiguas y Curiosas, Madrid, 1620.
RIPOLLÈS, P. P., “La moneda romana imperial y su circulación en Hispania”,
AEspA, 75, (2002), pp. 195-214.
ALBERTO CANTO GARCÍA E ISABEL RODRÍGUEZ CASANOVA
EL TESORO DE AUREI DE CONSTANTINA...
DOCUMENTA & INSTRUMENTA, 6 (2008), PP. 165-177 177
RIPOLLÈS, P. P., Sylloge Nummmorum Graecorum. Sweden II. The collection
of the Royal Coin Cabinet Nacional Museum of Economy Stockholm. Part 6.
The G. D. Lorichs collection, Stockholm, 2003.
RODRÍGUEZ CASANOVA, I., “Archivos y Numismática: el tesoro de áureos
de Duarría (Castro del Rey, Lugo)”, Revista General de Información y Documentación,
(2008), (e. p.).
VOLK, T., “Inventari dels conjunts de monedes d’or i de plata de la Peninsula
Ibèrica: d’August a Neró (prerreforma)”, La moneda en temps d’August. Curs
d’Història monetaria d’Hispània, 1997, pp. 157-197.
ABREVIATURAS UTILIZADAS EN EL TEXTO
RIC= H. MATTINGLY y E. A. SYDENHAM (Eds.) The Roman Imperial
Coinage. London, Spink and son ltd., London, 1930-1989.
RIC I2
= SUTHERLAND, C.H.V. (reed. 1984) Vol I. From 31 b.C. to AD
69.
RIC II= Vol. II. Vespasian to Hadrian.
RIC III= Vol. III. Antoninus Pius to Commodus.

0 comentarios: